زمینه هاى نهضت مشروطیت
الف ـ زمینه هاى داخلى
1 ـ نهضت تنباكو:
یـكـى از مـهـمـتـریـن زمینه هاى داخلى نهضت مشروطیت ، قیام تنباكو است . زمانى كه ظلم و استبداد سراسر ایران را فرا گرفته و حكومت استبدادى ناصر الدین شاه قاجار بر مردم ایران سایه افـكـنـده بود و به دنبال واگذارى امتیاز توتون و تنباكوى ایران به یك شركت انگلیسى به نـام (رژى )، مـردم در سـراسـر ایران دست به اعتراض و قیام زدند و با رهبرى و هدایت عُلما و ون مبارزه ریشه دارى را آغاز كردند، شاه و اطرافیان او كه با دریافت رشوه هاى كلان ، ایـن امـتـیـاز را بـه بـیـگـانـگـان اعطا كرده بودند، قصد داشتند به هر وسیله اى كه شده نهضت تـنـبـاكـو را سـركـوب كـنـنـد، امـّا مـردم پس از صدور فتواى آیت اللّ ه العظمى میرزاى شیرازى یـكـپارچه از آن اطاعت كردند و رژیم ناصر الدین شاه به ناچار تسلیم خواست مردم شد و امتیاز را لغو كرد.(111) پـیـروزى نـهـضـت تـنـبـاكـو از یـكـسـو بـاعـث فـرو ریـخـتـن تـرس از اسـتـبـداد پـادشـاهـان و زوال مـقـام و عـظـمـت آنها شد و از سوى دیگر مردم ایران فهمیدند كه با وحدت كلمه و تكیه بر مـبـانـى ارزشـى اسـلام و رهـبـرى روحـانـیـت مـى تـوان در مقابل هر گونه استبداد به مقاومت پرداخته ، آن را به زانو در آورد. این مساءله یكى از موارد مهم زمینه هاى داخلى نهضت مشروطیت بود و الهام بخش این نهضت شد.
ـ ظلم و استبداد پادشاهان قاجار:
پـادشـاهـان قاجار همانند سایر شاهان ایران ، یگانه قدرت مطلق كشور بودند و قدرت آنها از طـریـق سـلسـله مـراتـب بـه حاكمان ، شاهزادگان ، خوانین ، اربابان محلّى و مقامهاى دولتى مى رسـیـد. مـال ، مـقـام و دارایـى شـاهـان از هـر گـونـه تـجـاوزى مـصـون بـود، در حالى كه جان ، مـال و نـامـوس مردم ، هیچ گونه تضمین و تاءمینى در مقام قدرت آنها نداشت و حتّى نمى توانست خـارج از اراده پـادشـاهـان بـاشد. شاه در واقع نقش قوّه مقننه ، قضاییه و مجریه را داشت و به راحـتـى مـى تـوانست دست به هر اقدامى زده و از مردم به زور مالیات و خراج گرفته ، آنها را زندانى یا اعدام كند.(112) دوره طـولانـى پـادشـاهـى نـاصـر الدیـن شـاه و مـظـفـر الدیـن شـاه ، بـه دلیـل اعـطـاى امـتـیـازات و واگـذارى مـنابع كشور به بیگانگان و سفرها و ولخرجیهاى آنها به اروپا از یكسو و امتیاز توتون و تنباكو و پرداخت خسارت به شركت رژى از سوى دیگر، باعث خـالى شدن خزانه كشور و در نتیجه افزایش فشار به مردم شد. همچنین فساد و رشوه خوارى و آزادى عمل كارمندان دولت و حاكمان محلّى براى دریافت مالیات (خراج ) بر مشكلات مردم افزود. ایـن در حـالى بود كه مردم و علما و روشنفكران هر روز نسبت به این وقایع آگاه و آگاه تر مى شـدنـد و تـحـمـّل ایـن هـمـه ظـلم و سـتـم و اسـتـبـداد را نداشتند و علیه آنها دست به اعتراض مى زدند.(113)
3 ـ فقر و بیچارگى مردم :
تهاى استعمارى روس و انگلیس در ایران كه به واسطه اعطاى امتیازات ، منابع مهّم مالى ، مـعـدنـى و اقـتـصـادى ایـران را در اخـتـیـار گـرفـتـه بـودنـد از یـكـسو، مشكلات طبیعى و فقدان وسـائل حـمـل و نـقـل داخـلى و بـلایـاى آسـمـانـى از سـوى دیـگـر، بـاعـث سـقـوط و زوال اقـتصاد ایران در زمان قاجاریّه شده بود در نتیجه در این برهه از تاریخ ایران ، مردم در فـقـر و بـیـچـارگـى دسـت و پـا مـى زدنـد و عـدّه زیـادى هـر سال براى پیدا كردن كار به كشورهاى دیگر مى رفتند.(114) ایـران از نـظـر تـجـارت خـارجـى تـا ایـن زمـان از وضـعـیت خوبى برخوردار بود، امّا به علّت پـیـشـرفـت عـلم و صـنـعت در اروپا، افزایش تولید در سطح انبوه و نیاز به بازارهاى جدید، صـادرات كـالاهـاى اروپا به ایران سرازیر شد. این در حالى بود كه كالاهاى تولیدى داخلى قـابـل رقـابـت بـا آنها نبود. از این رو، تعادل صادرات و واردات ایران از میان رفته و صنایع داخلى رو به ركود و ضعف نهاده ، از رونق افتاد. عدّه اى كه در گذشته از این راه امرار معاش مى كـردنـد، بـیـكـار شده ، به تعداد بیكاران و بیچارگان افزوده شد. این فقر و فلاكت همراه با عـیـاشـیـهـا و خـوشـگذرانیهاى پادشاهان ، درباریان و والیان زمینه هاى مساعد و مناسب را براى مشروطیت آماده كرد.(115)
4 ـ نقش مطبوعات :
یـكـى از زمـیـنـه هـاى مهّم نهضت مشروطیت و مشروطه طلبى در زمان قاجاریّه كه بیش از ابزارهاى دیـگـر مـؤ ثـر واقع شد، نقش مطبوعات و رسانه هاى گروهى بود. رومه ها و نشریات به عـنـوان یـك وسـیـله ارتباط جمعى نقش مهمّى در تغییر و تحوّلات اجتماعى معاصر و بویژه نهضت مشروطیت داشته اند.(116) )بعد از اقدامات امیر كبیر جهت تاءسیس دارالفنون در ایران و اعزام عدّه اى دانشجو به اروپا و آشـنـایـى آنـهـا بـه فـن چاپ و نشر و فراگیرى آن و برگشت به ایران ، براى اوّلین بار (مـیـرزا صـالح شـیـرازى ) اقـدام بـه انـتـشـار روزنـامـه در سـال 1216 ه . ش (زمـان مـحـمـد شـاه در ایـران ) كـرد و بـدیـن طـریـق رومه نگارى از دست دولتـمـردان بـه دسـت روشـنـفـكـران غرب گرا افتاد.(117) این رومه ها و نشریات داخـلى و خـارجـى بـه حـكـومـت قـاجـاریـّه حمله كرده ، از وضع ى و اجتماعى ایران انتقاد مى كـردنـد و خـواستار حكومت قانون بودند. این نشریات نقش مهمّى در بسط و توسعه افكار جدید در ایـران داشـتند؛ به این معنى كه آشنایى مردم از پیشرفتها و تحوّلات مهمّ در اروپا باعث شد كـه از نـوع حـكـومـت اسـتـبدادى ایران ، فقر و عقب ماندگى و ولخرجیهاى پادشاهان قاجاریّه نیز انتقاد كرده ، خواستار الغاى حكومت استبدادى در ایران باشند.(1) مـطـبـوعـات داخـلى و خـارجـى كـه در زمینه آگاهى و بیدارى مردم در صدر مشروطیت نقش بیشترى داشـتـنـد عـبـارت بـودنـد از: (اخـتـر)، (عـروة الوثـقـى )، (قـانـون )، (حـبـل المـتـیـن )، ثـریـا،
آزاد، مـدیـر مـظـفـرى ، نـداى وطـن ، كـشـكـول ، عـدالت ، الحـدیـد، لسـان الغـیـب ، غـیـرت و مـسـاوات . بـیشتر این نشریات توسط روشنفكران طرفدار غرب منتشر مى شدند.
5 ـ فعالیّت گروهها و انجمنها:
هر چند ممكن است در طول تاریخ ایران شاهد فعالیت گروهها و انجمنهاى آشكار و پنهان باشیم ، امـّا تـا اوایـل مـشـروطـیـت هیچ مجمع مخفى یا آشكار سازمان یافته اى در ایران وجود نداشت . در واقـع ، ازایـن تـاریـخ اسـت كـه كـم كـم گـروهـهـا و انـجـمـنـهـاى آشـكـار و پـنـهـان شكل گرفته ، تجمع و فعالیتهاى مردم را علیه حكومت سازماندهى مى كردند.(119) گـروهـهـا و انـجـمـنـهـا در نـخـسـتـیـن مـراحـل نـهـضـت مـشـروطیت به وسیله روشنفكران و ون شـكـل گـرفـتند و سهم مهمّى در این نهضت ملّى و مردمى داشتند، تا حدّى كه مى توان گفت نهضت مشروطیت مدیون شكل گیرى و فعالیتهاى سرّى و آشكار این گروهها بود.(120) یـكـى از اوّلیـن كـسـانـى كـه در ایـن راه پـیـشـقـدم شـد و اقـدام بـه تـشـكـیل انجمنى كرد (میرزا ملكم خان ناظم الدوله ) بود. وى از عاملان و سرسپردگان انگلیس بـوده و در سـراسـر زنـدگـى خـود بـراى آن كـشـور جـاسـوسـى كـرد. او مـوفـّق شـد در سال 1237 ه . ش / 58 م ، فراموشخانه را در ایران تاءسیس كند. علاوه بر فراموشخانه گـروههاى دیگرى مانند انجمن مخفى ، انجمن ملّى ، كمیته انقلاب ، انجمن شهرستانها، مجمع سرّى فـرامـاسـونـهـا و مـجـمـع (آدمـیـّت )، قـبـل از نـهـضـت مـشـروطـیـت در ایـران تـشـكـیـل شـده و نـقـش مـهـمـّى در رهـبرى ، هدایت و روشنگرى مردم داشته اند. بسیارى از رهبران مـشـروطـه مـانـنـد آیـت الله (طـبـاطـبـایـى )، (بـهـبـهـانـى )، (مـلك المـتـكـلمـیـن ) و (سـیـد جمال واعظ) عضو این گروهها و انجمنها بودند.(121)
6 ـ تلاش علما و ون :
بـدون هـیـچ شـك و تـردیـدى بـاید گفت كه نقش اساس و كلیدى در نهضت آزادى خواهانه و ضد اسـتبدادى مشروطه ، بر عهده عُلما و ون بود. آنها با نفوذ روحانى و معنوى خود در جامعه مـذهـبـى ایران توانستند نهضتى را علیه حكومت ظالمانه قاجاریّه به راه اندازند كه بعدها باعث تحوّلات زیادى در ساختار ى و اجتماعى ایران شد.(122) بـزرگـتـریـن و مـهـمـتـریـن چـهـره هـاى روحـانـى مـشـروطـه خـواه را مـى تـوان (سـیـد جمال الدین اسد آبادى )، (شیخ فضل الله نورى )، ( خراسانى )، (حاج شیخ عبد اللّ ه مازندرانى )، (سید محمد طباطبایى )، (سید عبد الله بهبهانى )، (ملك المتكلمین ) و (میرزا مـحـمـد حـسـن نـایـیـنـى ) نـام بـرد.
هـر كـدام از ایـنـهـا بـه شـكل خاصى مخالف حكومت استبدادى و خواهان نظام حكومتى مشروطه بودند. بعضى از این علما و روحـانـیـون بـزرگ بـا نـوشـتـن كـتـابـها و مقالات ، زمینه هاى فكرى مشروطیت را فراهم كرده و بـعـضـى دیـگر با شركت و هدایت و رهبرى نهضت مشروطیت نقش بسزایى در پیروزى و تداوم آن داشتند.(123)
7 ـ روشنفكران غربگرا:
از زمـیـنـه هـاى فـكـرى مهّم نهضت مشروطیت ، روشنفكران آزادیخواه و غربگرا بودند. نفوذ افكار غـرب گـرایى در ایران از نظر تاریخى به زمان شاهزاده (عباس میرزا) بر مى گردد، زیرا در ایـن زمـان بـه عـلّت پـیـشرفتهاى علمى و صنعتى ، تحوّلات مهمّى در اروپا صورت گرفته بـود. (عـبـاس مـیـرزا) و پـیـشكارش (میرزا ابوالقاسم قائم مقام ) به این نتیجه رسیدند كه اگـر ایـران بخواهد با كشورهاى اروپایى مقابله كند، باید از نظر نظامى و صنعتى دست به نـوسـازى بـزنـد. به همین دلیل در سال 1190 ه .
تصاویر/ پوشش مهاجران ۱۰۰ سال پیش
، ,كه ,مردم ,نهضت ,بـه ,مشروطیت ,نهضت مشروطیت ,در ایران ,زمینه هاى ,مهمّى در ,و ون
درباره این سایت