رقابت بیگانگان در ایران
رقـابـت بـیـگـانـگـان در ایـران از زمـان صـفـویـّه كـم و بـیـشوجـود داشـت ، امـّا بـه دنـبـال انـقـلاب كـبـیـر فـرانـسـه و تـحـولات مـهـّماروپـا در اواخـر قـرن هـیـجـدهـم و اوایـل قـرن نـوزدهم وارد مرحله جدیدى شد. هر چنداین رقابتها با حضور چند كشور قدرتمند آن زمـان در ایران ادامه داشت ، ولى رقابتدو كشور همسایه شمالى و جنوبى یعنى روس و انگلیس ملموستر و شدیدتر بود و به همیندلیل فقط به رقابت آن دو كشور در ایران مى پردازیم .
روس و انـگـلیـس در نـتـیـجـه رقـابـت در ایران ، توانستند امتیازاتاقتصادى ، ى و نظامى زیادى كسب كنند كه ما از میان آنها فقط به امتیازات مهّم اقتصادىو قراردادهاى ى كه باعث غـارت مـنـابـع مـلّى و تـقـسـیـم كـشـور بـه دو حـوزهنـفـوذ و اشغال ایران در جنگ جهانى اوّل شد اشاره مى كنیم .
هـر چـنـد ایـن امـتیازات هر كدام در جاى خود مهّم بودند، ولى بعضى ازآنها مهمتر از بقیه بوده و اثـرات تـخـریـبـى بـیشترى بر نظام اقتصادى ى وفرهنگى ایران داشتند. از این رو، از مـیـان امـتیازات كسب شده توسط روس و انگلیستنها به مهمترین آنها كه اثرات داخلى و خارجى جبران ناپذیر داشتند، اشاره مى شود.
امتیازات اقتصادى انگلستان
الف ـ امتیاز رویتر:
یـكـى از اوّلیـن و مـشـهـورتـرین امتیازاتى كه در ایران به بیگانگان داده شد، امتیاز (رویتر) بـود.
ایـن امـتـیـاز از آن جـهـت بـا اهـمـیـّت اسـت كـه سـرآغـاز فـصـل جـدیـدى از كـسـب امـتـیـازات اقـتـصـادى و تـجـارى بـود و بـه دنـبـال آن امـتـیـازات دیـگـرى بـه روسـیه و انگلستان واگذار شد كه هر كدام از آنها خسارتها و مشكلات زیادى را براى ایران به وجود آورد.(55) بـه مـوجـب ایـن امـتـیـاز، بـهـره بـردارى و اسـتـخـراج كـلیـه مـعـادن ایـران از جـمـله مـعـادن ذغـال سـنـگ ، آهـن ، مـس ، سـرب ، نـفـت و هـر مـعـدن دیـگـرى كـه در ایـران قابل بهره بردارى بود ـ به استثناى طلا، نقره و سنگهاى قیمتى و معادن متعلق به افراد ـ به مدت هفتاد سال و با شرایط آسان به (بارون جولیوس دو رویتر) یهودى آلمانى تباركه به تابعیت انگلیس در آمده بود، در سال 1250 ه . ش / 72 م واگذار شد.(56) ایـن امـتـیـاز كـه در زمـان نـاصر الدین شاه و صدارت (میرزا حسین خان سپهسالار) و با واسطه گـرى و دلالى مـیـرزا مـلكـم خـان بـه انـگـلیـسـیـهـا داده شـد و بـه مـعـنـاى فـروش كـامل ایران و غارت منابع و ثروت ملّى مردم ایران بود، با مخالفت شدید روسیه از یك سو، و مـردم و عـلمـاى شیعه از داخل به ویژه مجتهد بزرگ (حاج ملا على كنى ) از سوى دیگر، رو به رو شـد و بـنـاچـار قـبـل از اجـرا، لغـو شـد و تـلاش رویـتـر بـراى اجـراى آن بـه جـایـى نرسید.(57)
ب ـ امتیاز بانك شاهنشاهى ایران :
بعد از لغو امتیاز استخراج معادن ایران توسط ناصر الدین شاه ، رویتر از این امر نگران بود. وى از طـرح دعـوا عـلیـه ایـران به خاطر لغو امتیازش دست بر نداشت و این موضوع را به مدت هـفـده سـال دنـبـال كـرد تـا سـرانـجـام تـوانـسـت امـتـیـاز بـانـك شـاهـنـشـاهـى را در سال 1268 ه . ش / 89 كسب كند.(58) نـاصر الدین شاه سالها قبل از ایجاد بانك شاهنشاهى توصیف بانكهاى اروپایى و نقش آنها را در پـیـشـرفـت اقـتـصـادى شـنـیـده بـود و تـمـایـل داشـت چـنـیـن مـؤ سـسـه هـایـى در ایـران نـیـز تـشـكـیـل شـود. زمـانـى كـه وى در تـدارك سـفـر دوم خـود بـه اروپـا بـود، نـیـاز شـدیـد بـه پـول پـیدا كرد تا هزینه عیاشیها و مخارج بیهوده خود را تاءمین كند. به همین جهت با دادن امتیاز تـاءسیس
بانك شاهنشاهى به رویتر موافقت كرد تا هم هزینه سفرش فراهم شود هم به دعاوى هفده ساله رویتر خاتمه دهد.(59) بـه موجب این امتیاز به (رویتر) و شریكان او، اجازه تاءسیس بانك شاهنشاهى ایران با داشتن حق انحصارى انتشار اسكناس به مدت شصت سال در ایران داده شد. وى حقّ داشت علاوه بر تهران در شـهـرسـتـانـهـا نـیـز شـعـبـه هـاى بـانـك دایـر كـنـد. رویـتـر نـیـز مـتـعـهـد شـد پـس از تـشـكـیـل بـانـك مـبـلغ چـهـل هـزار لیـره انـگـلیـسـى بـه مـدّت ده سـال بـا بـهـره شـش درصد به ناصر الدین شاه ـ جهت سفر به اروپاـ قرض بدهد. این بانك عـلاوه بـر انجام عملیات بانكى مى توانست با هزینه خود یا دیگرى در تمام كارهاى صنعتى و تـجـارى سـرمـایـه گـذارى كـند؛ همچنین حقّ استخراج و بهره بردارى از تمام معادن ایران بجز مـعـادن فـات قـیـمـتـى و مـعـادنـى كـه قـبـلا به دیگران واگذار شده بود، را دوباره به دست آورد.(60)
ج ـ امتیاز تنباكو (رژى ):
در سـال 1269 ه . ش / 90 مـیلادى هنگامى كه ناصر الدین شاه و صدر اعظم او در مسافرت سـوّم در لنـدن بـه سـر مـى بـردنـد، نـیـاز شـدیـد بـه پـول پـیـدا كـردنـد. سـیـاسـتـمـداران انـگـلیس كه منتظر چنین فرصتى بودند تا امتیاز دیگرى بگیرند، پیشنهاد دریافت امتیاز توتون و تنباكوى ایران را ارائه كردند كه مورد موافقت شاه و صدر اعظم او ـ امین السلطان ـ قرار گرفت .(61) نـاصـر الدیـن شـاه پـس از بـازگشت به ایران (ماژور تالبوت ) را به ایران دعوت كرده ، خـریـد و فـروش تـوتـون و تـنـبـاكـوى ایـران را در داخـل و خـارج بـه مـدت پـنـجـاه سـال بـه او واگـذار كـرد.
تـالبـوت در پـى ایـن امـتـیـاز، شـركـت رژى را تـشـكیل داده ، در شهرهاى بزرگ شروع به فعالیت كرد.
خسارتهاى اقتصادى به دولت و ملّت ایـران ، بـویـژه به تاجران و كشاورزان و بازاریان جزء از یك سو، و فعالیتهاى فرهنگى و ضـد اسـلامى و رواج فساد و بى بند و بارى عاملان شركت از سوى دیگر، باعث نهضت تنباكو در شهرهاى بزرگ ایران از جمله تهران ، فارس ، اصفهان ، تبریز و . شد.(62) مـردم شـهـرهـاى بـزرگ كـه از مـبـارزات خـود نـتـیـجـه اى نـگـرفـتـه بـودنـد؛ متوسل به علماى نجف بخصوص آیت اللّ ه العظمى میرزا حسن شیرازى شدند و با ذكر ضررهاى مـادى و معنوى مردم مسلمان ، خواستار اقدام جدى از سوى وى شدند. این عالم بزرگ پس از اینكه نـتـیـجـه اى از اقـدامـات مـسـالمـت آمـیـز خـود نـگـرفـت ، فـتـواى مـنـع اسـتـعـمـال دخـانـیـات را صـادر كـرد. پـس از صـدور فـتواى تحریم تنباكو، مردم ایران بطور یـكـپـارچه از ایشان اطاعت كرده سرانجام ناصر الدین شاه مجبور به لغو آن شد و پانصد هزار لیـره وام بـا بـهـره شش درصد از بانك شاهنشاهى انگلیس جهت پرداخت به شركت رژى دریافت كـرد، در ضـمـن كُل گمركات جنوب به عنوان ضمانت پرداخت وام در اختیار انگلیس قرار گرفت .(63)
تصاویر/ پوشش مهاجران ۱۰۰ سال پیش
، ,بـه ,امتیاز ,كه ,ـ ,رویتر ,در ایران ,الدین شاه ,بانك شاهنشاهى ,ناصر الدین ,شـد و ,بانك شاهنشاهى ایران
درباره این سایت